“Ижтимоий фикр” республика жамоатчилик фикрини ўрганиш Маркази томонидан 2020 йилда “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида жамоатчилик фикри” мавзусида жамоатчилик фикри сўрови ўтказилди.

Сўров давлат ва жамият ҳаётида коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашиш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирларнинг самарадорлиги ҳақида жамоатчилик фикрини ўрганиш, фуқароларнинг коррупцияга оид жиноятларга қарши курашиш бўйича фаолиятга нисбатан муносабатини аниқлаш мақсадида ташкил этилди.

 Сўров юзма-юз интервью, телефон сўрови ва Интернет тармоғидаги миқдорий сўровлар натижаларини қамраб олган жамоатчилик фикри комплекс сўрови шаклида амалга оширилган.

 

ФУҚАРОЛАР ТОМОНИДАН ЖАМИЯТДА КОРРУПЦИЯНИНГ ТАРҚАЛГАНЛИК ДАРАЖАСИГА БЕРИЛГАН БАҲО

Ушбу комплекс тадқиқот натижалари, биринчи навбатда, ўзбекистонликлар "коррупция" тушунчасига қандай маъно-мазмун бераётгани, улар жиноятнинг ушбу турида айнан нималарни назарда тутишини тушуниш имконини беради.

Олинган маълумотларга кўра, жамоатчилик фикрида коррупция ҳақида давлат ва жамият ҳаётининг турли соҳаларига шикаст етказувчи ва иқтисодиётнинг, давлат бошқаруви ва умуман жамиятнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатувчи хавфли ижтимоий ҳодиса сифатидаги тасаввур шаклланди.

Сўров натижалари шуни кўрсатдики, коррупция Ўзбекистон жамиятида ҳуқуқий жиноят, қонун нормалари ва жамиятда назарда тутилган қоидалардан четга чиқиш сифатида қабул қилинади.

Коррупциянинг энг аниқ таърифлари рейтингида коррупциянинг "порахўрлик, пора олиш ва/ёки пора бериш" сифатидаги таърифи ишонч билан устуворлик қилмоқда - 47,3% респондентлар шундай деб ҳисоблайдилар.

Респонлентларнинг деярли учдан бир қисми (27,2%) коррупция "ўз манфаати йўлидаги қонунга хилоф, ноқонуний ҳаракатлар" эканини қайд этишган.

Сўров натижаларига кўра, 12,2% респондентлар коррупцияни "ижтимоий хатти-ҳаракатнинг ахлоқ қоидаларига хилоф тури" деб ҳисоблайди.

Ўз мавқеидан шахсий мақсадларда фойдаланиш, фойда олиш мақсадида хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш 11,1% респондентларнинг тасаввурида коррупция сифатида тавсифланиши мумкин.

Ўтказилган жамоатчилик фикри сўрови шуни кўрсатдики, аксарият фуқаролар коррупция чегара билмайдиган, кенг кўламли ижтимоий ҳодиса эканини, у кўплаб мамлакатлардаги давлат ва корпоратив бошқарув аппаратларига салбий таъсир кўрсатишини ва Ўзбекистон ҳам бундан мустасно эмаслигини англаб етмоқда. 83,2% респондентлар коррупция каби салбий ҳодиса Ўзбекистон жамиятида у ёки бу соҳаларда мавжуд ва давлатнинг истиқболдаги тараққиётига таҳдид солади, деб ҳисоблайди.

Сизнингча, Ўзбекистон жамиятида коррупция мавжудми?

(сўралганлар сонидан %лар ҳисобида)

 

 

Ҳудудий кесимда коррупция мамлакатимизда маълум даражада мавжудлигини англаб етган фуқароларнинг фоизи Сурхондарё, Хоразм, Андижон, Тошкент ва Фарғона вилоятларида ўртача кўрсаткичлардан юқори.

Шаҳар аҳолиси вакиллари қишлоқ аҳолиси билан солиштирилганда Ўзбекистон жамиятида коррупция мавжудлигини кўпроқ қайд этишди. Ушбу саволга ижобий жавоб берган эркакларнинг фоизи (тегишли равишда 87,6% ва 80,2%) аёллар фоизидан юқори.

Ёш кесимида 18 ёшдан 29 ёшгача бўлган ёшлар ва (70 ёшдан ошган) катта ёшлилар вакиллари орасида жамиятимизда коррупция мавжуд деб ҳисоблайдиганларнинг фоизи бошқа ёш тоифалари фуқароларига нисбатан юқори эканлиги аниқланди.

Сизнингча, Ўзбекистон жамиятида коррупция мавжудми? (сўралганлар сонидан %лар ҳисобида)

 

	Ҳа		Йўқ		ЖББТ
	2019	2020	2019	2020	2019	2020
Жами	66,5	83,2	23,0	10,1	10,5	6,7
Шаҳар	69,8	86,2	23,2	8,4	7,0	5,4
Қишлоқ	63,0	80,5	22,8	11,6	14,2	7,9
Респондентларнинг жинси
Аёллар	69,0	87,6	21,7	8,2	9,3	4,2
Эркаклар	64,3	80,2	24,0	11,4	11,7	8,4
Ёши
18 - 19 ёш	54,8	85,7	35,5	0	9,7	14,3
20 - 29 ёш	68,1	85,8	23,5	5,7	8,4	8,5
30 - 39 ёш	67,7	85,3	21,1	10	11,2	4,7
40 - 49 ёш	64,2	79,8	23,3	7,6	12,5	12,6
50 - 59 ёш	71,8	80,4	20,2	11,7	8,0	7,9
60 - 69 ёш	63,3	82,2	24,7	15,5	12,0	2,3
70 ёш ва ундан катталар	58,9	85,7	25,0	8,1	16,1	6,2

 

Сизнинг фикрингизча, Ўзбекистон, жаҳонда коррупция даражаси юқори бўлган мамлакатлар сафига кирадими? (сўралганлар сонидан %лар ҳисобида)

Сизнинг фикрингизча, жамиятда коррупция, порахўрлик ва таъмагирлик қай даражада тарқалган? (сўралганлар сонидан % ҳисобида)

 

Жавоб вариантлари	%
Ҳамма жойда тарқалган	23,2
Алоҳида соҳаларда тарқалган	34,3
Бундай ҳолатлар кам учрайди	35,9
Айтишим қийин	6,6

 

Жамоатчилик фикри сўрови шуни кўрсатдики, фуқаролар ушбу ижтимоий-ҳуқуқий ҳодисанинг иқтисодий, ҳуқуқий, ижтимоий, ахлоқий ва руҳий жиҳатларини кўрадилар. Фуқароларнинг фикрига кўра, коррупция жамият учун хавфли ҳаракатларнинг турли хиллари мажмуини ўз ичига олган кўп тузилмавий ва кўп даражали мазмунга эга. 

 

Сизнинг фикрингизча, коррупция муаммоси - бу иқтисодий муаммоми, ёки ҳуқуқий, ижтимоий, ахлоқий ёки руҳий муаммоми?

(%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Вариантлар	%
Иқтисодий	60,8
Ҳуқуқий	53,5
Ахлоқий	47,9
Ижтимоий	39,8
Руҳий	9,7

 

Қайси соҳаларда коррупция кўпроқ тарқалган

Сўров иштирокчиларининг таъкидлашича, коррупция ҳолатлари умумтаълим мактабларида қабул ва таълим жараёнида, олий таълим муассасаларида кириш синовлари босқичида, ўқишни бир таълим муассасасидан иккинчисига кўчириш пайтида ва таълим жараёнида кенг тарқалган.

Респондентлар таълим ташкилотларида коррупциянинг энг катта ижтимоий хавфи - бу коррупциявий муносабатлар соҳасига ёш авлод, ёшлар жалб этилаётганидир, улар учун коррупциявий амалиётлар жамият ҳаётининг бошқа соҳаларида такрорланувчи тенденцияга эга ҳаёт нормасига айланиб бормоқда, таълим ташкилотларида коррупциянинг тарқалиши ёш авлоднинг қадриятлари ва идеалларини бузади, деб алоҳида таъкидлашди.

Соғлиқни сақлаш тизимида ҳам, респондентлар таъкидлаганидек, коррупция ҳолатлари мавжуд, бу, айниқса, пуллик хизматлар ва шифокорларнинг бепул хизматлари учун уларга ноқонуний мукофотлар, шунингдек, фармацевтика маҳсулотлари етказиб берувчилар ёки ишлаб чиқарувчиларидан мукофот эвазига шифокорларнинг беморларга қимматроқ дориларни ёзиб беришига тааллуқли.

Ишга жойлашишдаги муаммолар ва ушбу соҳадаги коррупциявий муносабатлар масаласида сўров иштирокчилари ташкилотлар ва идоралар, фирмалар ва корхоналар раҳбарларига, мулкчилик шаклларидан қатъи назар, кадрларни тайинлаш, лавозимидан озод этиш, ишга қабул қилиш масалаларида деярли чексиз ваколатлар берилганлигини, демак, ишга кираётган шахсдан моддий манфаат кўришда ўз ифодасини топадиган субъектив ёндашув ва коррупция ҳолатлари содир этилиши мумкинлигини таъкидлашди.

Сизнинг фикрингизча, мамлакатимизда давлат ва жамият ҳаётининг қандай соҳалари коррупцияга энг кўп дучор этилган?

(%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Жавоб вариантлари	%
Таълим тизимида	38,4
Соғлиқни сақлаш соҳасида	35,3
Ишга жойлашишда	22,6
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда	12,1
Солиқ органларида	6,9
Суд тизимида	6,1
Ҳокимликлар	6,1
Ижтимоий таъминот	3,6
Савдо тизимида	2,3
Божхона	2,1
Коммунал хизматлар	1,6
Бошқа сохалар	13,5
Айтишим қийин	26,6

 

Сўров натижаларига кўра, фуқаролар энг кўп мурожаат қиладиган ёки кундалик ҳаётда улар билан энг кўп дуч келинадиган соҳаларда коррупция тарқалган.

"Мансабдор шахсларнинг қанча қисми коррупцияга дучор этилган?", деган саволга жавобда қайд этилганидек, 38,7% респондентлар ҳисоблашича, мансабдор шахсларнинг айрим вакиллари коррупцияга мубтало бўлган. 32,4% респондентларнинг фикрига кўра, фойда кўриш мақсадида хизмат мавқеидан фойдаланмайдиган ходимлар ва коррупцияга мубталолар нисбати бир хил.

 

Сизнинг фикрингизча, мансабдор шахсларнинг қанча қисми коррупцияга мубтало бўлган? (сўралганлар сонидан %лар ҳисобида)

Жами	Айрим вакиллар	Деярли ҳар иккинчи	Катта қисми	Айтишим қийин
2019 й.	42,4	29,0	19,1	9,5
2020 й.	38,7	32,4	17,2	11,7

 

ФУҚАРОЛАРНИНГ КОРРУПЦИЯНИНГ САБАБЛАРИ ВА ОМИЛЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ ФИКРИ

Комплекс тадқиқот натижаларига кўра, коррупцияга кўплаб омиллар сабаб бўлади ва сўровнинг 26,9% иштирокчилари қуйидагиларни асосийларидан бири деб ҳисоблайди.

• ижро этувчи ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи ва суд ҳокимиятлари олдидаги масъулиятсизлиги;
• кўплаб бюрократик тартиботларнинг мавжудлиги;
• айрим фаолият турларини амалга ошириш учун тақиқлар;
• фуқаролик жамияти институтлари томонидан мансабдор шахслар фаолияти устидан тегишли назоратнинг йўқлиги.

Сизнингча, жамиятда учрайдиган коррупциянинг сабаблари нимада? (%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Сабаблар	%
Фуқаролик жамияти томонидан мансабдор шахсларнинг иши устидан жамоатчилик назоратининг заифлигида	26,9
Фуқароларнинг ўз масалалари ёки муаммоларини қонунларни четлаб ўтган ҳолда ҳал қилишга интилишида	24,0
Фуқароларнинг қонунлар ва ўз ҳуқуқларини етарли даражада билмаслигида	20,7
Жамият учун ҳаётий муҳим масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш жараёнида мансабдор шахсларнинг ҳаддан зиёд катта ваколатлари ва имкониятларида	18,0
Ушбу турдаги жиноят учун жазо чораларининг енгиллигида	16,7
Давлат органлари ишининг етарли даражада очиқ ва шаффоф эмаслигида	16,5
Коррупцияга қарши курашиш бўйича қонунчилик базасининг такомиллашмаганлигида	14,3
Айрим коррупционерларнинг жавобгарликка тортилмаслигида	13,3
Оммавий маданият томонидан пул ва ҳашаматга сажда қилишнинг тиқиштирилаётганлигида	12,3
Жамиятнинг коррупционерларга нисбатан кўнгилчан муносабатида	9,0
Мамлакатда коррупцияга қарши курашишда, унинг оммавий ахборот воситаларида ёритилишида ошкоралик ва очиқликнинг етарли даражада эмаслигида	7,5

 

Сўров иштирокчилари, шунингдек, респондентларнинг фикрига кўра, фуқароларда ҳар қандай усул билан, жумладан, ноқонуний йўллар билан бойишга ундовчи муайян қадриятларни шакллантирадиган пул ва ҳашаматга сажда қилишнинг тиқиштирилаётганлигини таъкидлашди.

 

Айрим мансабдор шахсларни қандай ҳолатлар, омиллар ёки сабаблар коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни содир этишга ундайди?

 

Жавоб вариантлари	%
Бойишга интилиш	57,2
Қарорлар қабул қилиш жараёнида мансабдор шахсларнинг ҳаддан зиёд улкан ваколатлари ва имкониятлари	9,0
Коррупцияга оид жиноятларни содир этадиган шахсларнинг жавобгарликка тортилмаслиги	5,6
Аҳоли ҳуқуқий маданиятининг пастлиги	4,9
Мансабдор шахсларни фуқароларнинг ўзлари коррупцияга ундаши, пора таклиф этиши	4,9
Айтишим қийин	18,4

 

Қандай ҳолатлар, омиллар ёки сабаблар айрим фуқароларни мансабдор шахсни сотиб олишга ундайди? (сўралганлар сонидан %лар ҳисобида)

Жавоб вариантлари	%
Масалани қонун йўли билан ҳал этишдаги тўрачилик, сансалорлик	33,8
Муаммони қонун йўли билан ҳал этишнинг иложи йўқлиги	24,2
Жамиятда юзага келган масалаларни мансабдор шахсни пора бериб сотиб олиш йўли билан ҳал қилиш одати	9,2
Фуқаролар ҳуқуқий саводхонлиги даражасининг пастлиги	7,7
Фуқаролар томонидан содир этилган ҳуқуқбузарликлар	2,9

 

 

Сизнинг фикрингизча, қуйидаги омиллар ва инсоннинг тавсифлари мансабдор шахснинг ёки оддий кишининг коррупцияга, таъмагирлик ва порахўрликка мойиллигига таъсир кўрсатадими?

 

Сўров давомида респондентлар коррупциявий хатти-ҳаракатларга имкон туғдирадиган тавсифлар рейтингида биринчилар қаторида мансабни (70,6%), моддий даражани (65,7%) ва фуқароларнинг коррупциявий ҳаракатлари қораланмайдиган ҳамда оддий ҳол ҳисобланадиган оиладаги тарбияни (63,6%) санаб ўтишган.

Сўровнинг ҳар иккинчи иштирокчиси бошқалардан фарқли, алоҳида касб ёки мутахассисликка эгалик, шунингдек, иш ҳақининг юқори бўлмаган даражаси ҳам порахўрлик ва таъмагирликка мойил кишининг тез-тез учрайдиган тафсивлари ҳисобланишини таъкидлашган.

Респондентларнинг бошқа жавоблари орасида фуқароларни коррупциявий хулқ- атворга ундайдиган омиллар қаторида жамиятдаги ижтимоий мақом, маълумот даражаси ва коррупцияни мақбул биладиган маданият даражаси ҳам кўрсатиб ўтилган.

 

Коррупциявий жиноятларни содир қилган шахслар жазо муқаррарлигини ва жазоланишдан қўрқувни ҳис қилишадими

 

Сўров натижаларига мувофиқ, кўпчилик фуқароларнинг ҳисоблашича, коррупционерлар ўзларининг жазодан холи эканликларига ишонадилар ва ўз жиноятлари учун жазоланишдан қўрқмайдилар.

Сиз нима деб ўйлайсиз, коррупциявий жиноятларни содир қилган шахслар жазо муқаррарлигини ва жазоланишдан қўрқувни ҳис қилишадими? (сўралганлар сонидан %ларда)

 

“Коррупционерлар жазоланишдан қўрқувни ҳис қилишади”, деб ҳисобловчи респондентлар коррупционерларнинг ҳатто қўрқишса ҳам ушбу турдаги жиноятларни нима учун содир этишлари ҳақида ўз тахминларини айтдилар. Ушбу гуруҳдаги 31,9% сўралганларнинг фикрича, бу кишиларда очкўзлик, тез бойиб кетиш имконияти ва ўз моддий даражасини оширишга интилиш жазо олдидаги қўрқувдан устунлик қилади. Респондентларнинг фикрича, коррупцияга мубтало шахслар ўз жиноятларини бекитишга муваффақ бўлишлари мумкинлигидан умид қиладилар (10,5%) ёки пора билан сотиб олиб ёхуд ўз мавқеидан фойдаланиб, қилмиши учун жазодан қутилиб қолишига ишонадилар (20,1%). Респондентларнинг бир қисми ушбу шахслар танлов имкониятига эга эмас, деган фикрга қўшилишади: коррупциявий тизимга тушгач, улар тизимнинг мавжуд қоидаларига риоя қилишга ва қонунни бузишга мажбур бўладилар.

 

ФУҚАРОЛАР КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ
БЎЙИЧА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН ИШЛАР ТЎҒРИСИДА

Тадқиқот натижаларининг кўрсатишича, охирги йилда «етарлича муваффақиятли ва самарали» кураш олиб бориляпти деб ҳисобловчи респондентлар сони қисқарган. 2020 йилдаги сўров жараёнида 27,2% сўралганлар ана шундай жавоб берган, бу 2019 йилдагидан 9,4%га камдир. Айни вақтда коррупцияга қарши олиб борилаётган курашнинг «муваффақиятли, аммо барча соҳаларда эмас»лигини қайд этган респондентлар сони ўсган - 2020 йилда ушбу кўрсаткич 57,5%ни ташкил қилган.

Сизнинг фикрингизча, мамлакатимизда порахўрликка қарши курашиш қай даражада муваффақиятли олиб борилмоқда? (сўралганлар сонидан %ларда)

 

Сўровда коррупцияга қарши курашиш жараёнидаги ўзгаришлар динамикасини ижобий баҳоловчи сўралганлар сони 8,6%га камайгани қайд қилинган. Айни вақтда айрим соҳалардаги ижобий динамикани қайд қилган фуқаролар сони 17,3%га ўсган. Коррупцияга қарши курашиш жараёнидаги динамикани салбий деб ҳисобловчи респондентлар сони 3,6%га қисқарган.

 

Сиз коррупцияга қарши курашиш жараёнидаги ўзгаришлар динамикасини қандай баҳолайсиз? (сўралганлар сонидан %ларда)

 

Тадқиқот натижаларининг кўрсатишича, 18,8% сўралганлар коррупциявий жиноятлар учун жазонинг муқаррарлигига ишонадилар. Ҳар учинчи сўров иштирокчисининг ҳисоблашича (33,5%), коррупционерларнинг бир қисми жазодан қутилиб қолишга муваффақ бўлса-да, аммо уларнинг кўпчилиги эрта ёки кеч қонун олдида жавоб беради. 28,6% респондентларнинг фикрича, коррупция, таъмагирлик ва порахўрликда айбдорларнинг озроқ қисмигина жазога тортилади. Сўралганларнинг ўнинчи қисми тушкун кайфиятдадир: уларнинг ҳисоблашича, коррупциявий жиноятларни содир қилган айрим шахслар устидангина одил судлов амалга оширилади. Ушбу сўров иштирокчиларининг фикрича, коррупционерлар устидан аҳён-аҳёнда жараёнлар бўлади.

Сизнинг фикрингизча, ҳамма коррупционерлар ўзларининг жиноятлари учун жазога тортиладими? (сўралганлар сонидан %ларда)

Сўров натижаларининг кўрсатишича, фуқаролар жиноий жавобгарлик ва жазо чораларини кучайтиришни коррупцияга қарши курашишнинг энг самарали чораси деб ҳисоблашади. Респондентларнинг фикрича, коррупциявий ҳаракатлар учун қатъий жазога тортилиш эҳтимоли мансабдор шахсларни хизмат мавқеини суиистеъмол қилишдан тийиб туради.

Фуқаролар ёшлар ўртасида тарбиявий ишлар ўтказишни, аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражасини оширишни муҳим профилактик чора деб ҳисоблайдилар. Ўз қонуний ҳуқуқлари ҳақида хабардор бўлган фуқаролар уларга риоя қилишни талаб қилади, ўз муаммоларини мансабдор шахсни сотиб олиш йўли билан ҳал қилмайди.

Коррупцияга қарши курашишда фуқаролар оммавий ахборот воситаларига, уларнинг коррупцияга қарши курашиш мавзусини ёритиш, таъмагирлар ва порахўрларни фош қилиш бўйича фаолиятига муҳим роль ажратадилар.

Сиз нима деб ўйлайсиз, коррупцияга қарши курашишда қандай чоралар энг самарали ҳисобланади?

(%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Коррупцияга қарши курашиш чоралари	%
Жиноий жавобгарлик ва жазо чораларини кучайтириш	60,5
Амалдорлар ва мансабдор шахсларнинг ҳокимиятини чеклаш	22,7
Тарбиявий ишларни кучайтириш, аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражасини ошириш	38,5
ОАВларида коррупцияга қарши курашишни ёритиш, коррупционерлар ва порахўрларни фош қилиш	27,3
Иш ҳақи миқдорини ошириш	30,9
Ахлоқий таъсир	12,2

Мақоланинг 2-қисми бу ерда