Аввалги қисмда фуқаролар томонидан жамиятда коррупциянинг тарқалганлик даражасига берилган баҳо, қайси соҳаларда коррупция кўпроқ тарқалгани, фуқароларнинг коррупциянинг сабаблари ва омиллари тўғрисидаги фикри, фуқаролар коррупцияга қарши курашиш бўйича амалга оширилаётган ишлар тўғрисидаги қарашлари ҳақида маълумотлар берилган эди.

Ушбу мақолада коррупцияга қарши курашишда давлат, жамият, фқаролар ҳамда оммавий ахборот воситаларининг ҳамкорлиги, аҳоли ҳамда оммавий ахборот воситаларининг коррупцияга қарши курашишдаги ўрни ҳамда сўровнома бўйича келинган хулосалар тўғрисида маълумот берилган.

ДАВЛАТ ВА ЖАМИЯТНИНГ КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШДАГИ ҲАМЖИҲАТЛИГИ ТЎҒРИСИДА

Сўровлар натижаларининг комплекс таҳлили шуни кўрсатдики, ўзбекистонликлар давлат, унинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизими ҳамда бошқарув ва назорат идоралари фақат жамият ва унинг фуқаровий тузилмалари билан яқин ҳамкорликда ҳамда уларнинг бевосита ва фаол ёрдамидагина коррупцияга қарши самарали курашиши мумкинлигини янада кўпроқ англамоқдалар. Мамлакат фуқаролари ушбу аксилҳуқуқий ҳолат давлат ва жамиятга қандай улкан зарар етказиши мумкинлигини тушунадилар. Шу сабабли коррупцияга қарши курашиш, мутлақ кўпчилик сўров иштирокчиларининг фикрича, мамлакатнинг ҳар бир фуқаросига дахлдор умумхалқ ишидир.

Барча ёшлардаги сўров иштирокчиларининг кўпчилиги, эркаклар ва аёллар, шаҳарликлар ва қишлоқ аҳолиси ана шу фикрдадир. Қайд этилдики, респондентларнинг маълумот даражаси ва ижтимоий мақоми қанча юқори бўлса, улар коррупцияга қарши курашишда бутун жамиятнинг иштироки зарурлиги ҳақидаги фикрга шунча кўпроқ таянадилар.

Сиз коррупция ва порахўрликка қарши курашиш - бу умумхалқ иши, мамлакатдаги ҳар бир фуқаронинг иши бўлиши керак, деган фикрга қўшиласизми? (сўралганлар сонидан %ларда)

Фуқаролар қандай тарзда, усуллар ва шаклларда коррупция, порахўрлик ва таъмагирликка қарши курашишга ёрдам беришлари мумкин?(сўралганлар сонидан %ларда)

Сиз коррупцияга қарши курашишда давлатнинг жамият билан ҳамжиҳатлиги ва ҳамкорлиги даражасини қандай баҳолайсиз? (сўралганлар сонидан %ларда)

Коррупцияга қарши курашиш агентлигининг фаолияти коррупция, порахўрлик ва таъмагирликка қарши курашиш самарадорлиги ва натижадорлигини оширишга ижобий таъсир кўрсатадими?

Сўров Президентнинг 2020 йил июнь ойидаги Фармони билан ташкил этилган Коррупцияга қарши курашиш агентлиги фаолиятининг коррупция, порахўрлик ва таъмагирликка қарши курашиш самарадорлиги ва натижадорлигини оширишга ижобий таъсири ҳақида респондентларнинг фикрини аниқлади. Сўров натижаларига мувофиқ, сўровнинг мутлақ кўпчилик (86,8%) иштирокчилари ушбу Агентлик ишига нисбатан умидвор кайфиятдадир ва унинг фаолиятидан ижобий натижалар кутишади. Фуқароларнинг фикрича, Агентлик олдига қўйилган вазифаларнинг бажарилиши коррупция, таъмагирлик ва порахўрликка қарши курашиш жараёнини янги босқичга олиб чиқади, барча соҳалардаги коррупциявий ҳолатларнинг сабаблари ва шароитларини бартараф қилишга ёрдам беради.

Сизнинг фикрингизча, Коррупцияга қарши курашиш агентлигининг фаолияти коррупция, порахўрлик ва таъмагирликка қарши курашиш самарадорлиги ва натижадорлигини оширишга ижобий таъсир кўрсатадими? (сўралганлар сонидан %ларда)

ФУҚАРОЛАР - КОРРУПЦИЯ - ОАВ

Коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги давлат сиёсатининг амалга оширилишини ёритиш, жамиятда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш ОАВлари фаолиятининг муҳим йўналиши ҳисобланади. Бугунги кунда журналистик суриштирув ўтказиш орқали жамиятга коррупциянинг яширин воситаларини очиб бериш, унинг ривожланиши ва тарқалиши учун қулай заминни йўқ қилиш имконияти ОАВлари фаолиятида айниқса долзарб ҳисобланади.

Сиз мамлакатдаги коррупция, таъмагирлик ва порахўрликка қарши курашиш бўйича янгиликларга ва вазиятга қизиқасизми? (сўралганлар сонидан %ларда)

Сиз мамлакатимиздаги коррупцияга қарши курашиш ҳақидаги маълумотларни қайси оммавий ахборот воситаларидан оласиз? (%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Сиз қандай ҳисоблайсиз, мамлакат ОАВлари коррупция фактлари ва ҳолатлари тўғрисида мамлакат фуқароларини хабардор қилиш бўйича ўз вазифасини бажараяптими? (сўралганлар сонидан %ларда)

Сизнинг фикрингизча, коррупция ва порахўрликка қарши курашиш масалаларини тезкор ва юксак даражада ёритиш учун мамлакат ОАВларига қандай муаммолар тўсқинлик қилади? (сўралганлар сонидан %ларда)

ФУҚАРОЛАР ПОРАХЎРЛИК ВА ТАЪМАГИРЛИКНИНГ АНИҚ ҲОЛАТЛАРИ ТЎҒРИСИДА

Сизнинг қариндошингиздан ёки яқин кишингиздан пора таъма қилишганми ёки унинг ўзига пора таклиф этишганми? (ўзларига бундай ҳолатлар маълумлигини айтганлар сонидан %ларда)

Ҳар учинчидан кўпроқ (36,8%) сўров иштирокчиси ўзининг яқин кишилари мажбур ҳолатда, ҳуқуққа зид ҳаракатлар содир қилганлигини ва мансабдор шахсга пора берганлигини қайд қилган.

Ўз яқинларининг бундай хатти-ҳаракатлари сабаблари ҳақидаги саволга жавобан респондентлар кўпчилик ҳолатларда (79,4%) қариндошларнинг ўзлари шундай йўл билан ўз муаммосини ҳал қилишга уринишганини қайд этганлар.

Қатор ҳолларда (23,6%) қариндошлар ва дўстларнинг бундай ғайриҳуқуқий хатти- ҳаракати жамиятда қабул қилинган қандайдир ёзилмаган қоидалар билан изоҳланади: «менинг қариндошим ҳамма нима қилса, шуни қилди, ажралиб туришни истамади» ёки «бу умумқабул қилинган миннатдорчилик ҳаракатидир». Айримлар (5,9%) ўз ҳуқуқлари тўғрисида яхши хабардор бўлмаганлиги сабабли қариндошлари пора беришга рози бўлганликларини қайд этишган.

Агар Сизнинг олдингизда мураккаб муаммо пайдо бўлса ва уни ҳал қилиш учун Сиздан пора беришни сўрашса, Сизнинг ҳаракатларингиз қандай бўлади? (сўралганлар сонидан %ларда)

Сўров иштирокчилари ўз хатти-ҳаракати сабабини изоҳлай туриб, муаммони бошқача ҳал қилиш мумкин эмаслиги билан ўзларини оқлашган. Бунда ҳар учинчи респондент ўзининг қийин масалаларини ҳатто қонунни бузиб бўлса-да ҳал қилишга тайёрлигини эътироф этган.

Сиз нима учун мураккаб муаммони ёки тез ечиш керак бўлган кескин ва оғир масалани ҳал қилишда пора берасиз? (%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Сизга пора бериш таклифига муносабатингиз қандай бўлган? (бундай ҳолатларга шахсан дуч келганлигини айтганлар сонидан %ларда)

Нима сабабдан Сиз пора бергансиз ёки пора олгансиз, қандай ҳолат Сизни бу ҳаракатларга ундаган? (%ларда, респондентлар бир неча жавоб вариантларини айтишди)

Тадқиқотда олинган маълумотлар аҳолида жамият ҳаётининг барча соҳаларида коррупциянинг турли кўринишларига муросасиз муносабатни шакллантириш бўйича янада фаол иш олиб бориш зарурлигидан далолат беради. Бундай натижалар коррупциявий фикрлаш фуқаролар онгида илдиз отганлигидан ҳамда пора бериш умумқабул қилинган хатти-ҳаракат меъёри ва муаммоларни ҳал қилишнинг самарали усули деб ҳисобланишидан дарак беради. Сўровнинг аниқлашича, жамиятда пора билан сотиб олиш орқали муаммони ҳал қилишга муросасозлик муносабати каби омил коррупция ва порахўрликни бартараф этишга янада кўпроқ монелик қилмоқда. Бу жамиятда ижтимоий ғўрликни камайтириш, коррупцияга муросасизликни шакллантириш, коррупцияга қарши барқарор хатти-ҳаракат андазасини ишлаб чиқиш, фуқароларни, айниқса, ёшларни тарбиялаш, ҳуқуқий онг ва маданиятни ошириш бўйича ишларни фаоллаштириш зарурлигидан далолат беради.

ХУЛОСАЛАР

1. Ўтказилган сўров жамоатчилик онгида коррупция тўғрисида давлат ва жамият ҳаётининг турли соҳаларини зарарловчи ҳамда иқтисодиётни, давлат бошқаруви ва умуман жамиятни ривожлантиришга салбий таъсир кўрсатувчи хавфли ижтимоий ҳолат сифатидаги тасаввур шаклланганидан далолат беради. Кўпчилик респондентлар (83,2%) мамлакатда коррупция мавжудлигини эътироф этишади ҳамда коррупция давлат ҳокимияти органлари томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади, фуқароларнинг, айниқса, ёшларнинг маънавий-ахлоқий ҳолатига зарар етказади, аҳолининг давлат органларига ва адолатга ишончини пасайтиради, деб ҳисоблайдилар.
    
2. Тадқиқот жараёнида аниқланишича, 66,1% фуқароларнинг фикрига кўра, Ўзбекистон коррупциянинг тарқалиши юқори даражада бўлган мамлакатлар тоифасига кирмайди. Фуқароларнинг фикрича, бу кейинги йилларда давлат бошқаруви соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар, фуқаролар томонидан давлат хизматларидан фойдаланиш амалиётининг соддалаштирилиши ва жадаллаштирилиши, маъмурий тўсиқларнинг бартараф этилиши, давлат қарорларини қабул қилишнинг очиқлиги, мансабдор шахслар жавобгарлигининг кучайтирилиши, шунингдек, коррупционерларни фош қилиш жараёнининг янада ошкора тус олаётгани ва оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилаётгани билан боғлиқ.
    
3. Комплекс тадқиқот натижаларининг кўрсатишича, хизматлардан фойдаланувчиларнинг манфаатдорлик даражаси ёки тез-тез мурожаат қилиши жамият ёки давлат ҳаётининг у ёки бу соҳасида коррупциянинг тарқалиш даражасига таъсир қилади. 32,4% сўров иштирокчиларининг фикрича, коррупциявий ўзаро муносабатлар фуқароларнинг ишга жойлашиши соҳасида энг кўп тарқалган. Сўров иштирокчиларининг қайд этишича, мулкчилик шаклидан қатъи назар, ташкилотлар ва идоралар, фирмалар ва корхоналар раҳбарларига амалда кадрларни танлаш, бўшатиш, ишга қабул қилиш масалаларида чекланмаган ваколатлар берилган, демак, субъектив ёндашув ва коррупция ҳоатлари бўлиши мумкин, булар ишга кирувчи шахслардан моддий фойда олишда ифодаланади.
    
4. Соғлиқни сақлаш тизими, 32,4% фуқароларнинг фикрича, коррупцияга дучор бўлган, бу айниқса пуллик хизматларга ва шифокорлар бепул кўрсатиши керак бўлган хизматлар учун уларга ноқонуний мукофот беришга, шунингдек, шифокорларнинг фармацевтик маҳсулотлар ишлаб чиқарувчилар ёки етказиб берувчилардан олинадиган мукофоти эвазига беморларга нархи қиммат дорилар ёзиб беришига тегишлидир.
    
5. Сўров жараёнида аҳолининг учдан бири таълим тизимида коррупция тарқалганлигини қайд этган, коррупциявий муносабатлар соҳасига ёш авлоднинг, ёшларнинг қўшилиб қолаётгани, улар учун коррупциявий амалиёт ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларида такрорланиш тенденциясига эга бўлган ҳаётий меъёрга айланиб бораётгани фуқароларда алоҳида ташвиш уйғотади, таълим муассасаларида коррупциянинг тарқалиши ёш авлоднинг қадриятлари ва идеалларини сохталаштиради.
    
6. Комплекс тадқиқотлар натижаларини ҳисобга олиб, коррупцияга қарши ҳуқуқий маърифат соҳасида фуқароларда қонунга итоаткорлик хатти-ҳаракатини ва коррупцияга қарши бутунлай муросасизликни шакллантиришга, давлат органларига ишонч даражасини оширишга, коррупциявий ҳаракатлар ҳақида хабардор қилиш тартибини тушунтиришга қаратилган тадбирларни амалга оширишни давом эттириш мақсадга мувофиқ кўринади.
    
7. Сўров натижаларининг кўрсатишича, коррупциянинг сабаблари, бир томондан, вужудга келган тизимга - қарорлар қабул қилиш жараёнида мансабдор шахсларнинг катта ваколатларига, қонунчиликнинг номукаммаллигига, мансабдор шахсларнинг иши устидан фуқаролик жамияти томонидан ўрнатилган жамоатчилик назоратининг заифлигига, коррупциявий жиноятлар учун жазонинг қатъий эмаслигига бориб тақалади. Бошқа томондан, ушбу ҳолатнинг мавжуд бўлиши фуқаролар ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий саводхонлиги даражасининг пастлиги, жамиятда коррупция ва порахўрлик кўринишларига муросасозлик муносабати билан боғлиқдир.
    
8. Тадқиқот фуқароларнинг коррупцияга қарши энг самарали чоралар ҳақидаги фикрини аниқлади. Жамоатчилик фикри мониторингининг аниқлашича, коррупциявий жиноятлар учун, бундай турдаги ҳуқуқбузарликларни энг самарали тийиб туриш омили сифатида жиноий жавобгарлик чораларини янада кучайтириш зарурлиги ҳақидаги фикрда бўлаётган фуқаролар сони янада кўпаймоқда. Респондентларнинг фикрича, коррупциявий ҳаракатлар учун муқаррар ва қаттиқ жазо қўллаш шароитидагина коррупцияга қарши курашиш жараёни самарали бўлиши мумкин. Коррупциянинг олдини олишнинг бошқа чора-тадбирлари қаторида қуйидагилар кўрсатилди: профилактик чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, жумладан, мансабдор шахсларнинг ваколатларини чеклаш, турли тоифадаги фуқароларнинг даромадлари ва харажатларини назорат қилиш, хизматдаги турли суиистеъмолликларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш.
    
9. Сўров натижаларининг кўрсатишича, жамоатчилик фикрида коррупцияга қарши курашиш муаммоси - бу нафақат ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг вазифаси, балки бутун жамиятнинг биринчи навбатдаги вазифаси деган фикр устуворлик қилади. Ўзбекистонликлар давлат, унинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизими ҳамда бошқарув ва назорат органлари жамият ва унинг фуқаролик тузилмалари билан ҳамкорликда ҳамда уларнинг бевосита ва фаол қўллаб-қувватлаши орқали коррупцияга қарши самарали курашиши мумкинлигини англайдилар. Респондентларнинг фикрича, жамиятнинг коррупцияга қарши курашишдаги иштироки ҳам фуқароларнинг коррупция ҳолатларини фош қилиш бўйича фаол нуқтаи назарида, ҳам фуқаролик жамияти тузилмалари томонидан жамоатчилик назорати фаолиятида ифодаланиши мумкин.
    
10. Сўровда тадқиқ қилинган даврда коррупцияга қарши курашиш динамикасидаги ўзгаришларнинг бироз пасайганлиги аниқланди. Айни вақтда респондентларнинг ярмидан кўпи айрим соҳалардаги коррупцияга қарши курашишнинг ижобий динамикасини қайд этишди. Ҳар учинчи сўров иштирокчисининг фикрича, коррупционерларнинг кўпчилиги эртами ёки кеч қонунга юзма-юз келади ва ўз жиноятлари учун жазо олади.
     
11. Сўровнинг кўрсатишича, ўзбекистонликлар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил июнь ойидаги Фармони билан ташкил этилган Коррупцияга қарши курашиш агентлигининг фаолияти коррупция, таъмагирлик ва порахўрликка қарши курашиш жараёнини янги даражага олиб чиқишидан, давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларидаги коррупциявий ҳолатларнинг сабаблари ва шарт-шароитларини бартараф этишга ёрдам беришидан, халқаро рейтингларда Ўзбекистон мавқеини мустаҳкамлаши ва халқаро майдонда мамлакат нуфузини мустаҳкамлашга кўмаклашишидан умид қилмоқдалар.
     
12. Тадқиқот натижаларига мувофиқ, умуман олганда, сўралганларнинг салкам учдан бири ОАВлари ишидан қониқади. Фуқароларнинг фикрича, бугунги кунда ОАВлари фаолияти туфайли коррупцияга қарши курашиш жараёни жамоатчилик учун янада очиқ бўлди, ушланган коррупционерлар ва иш ҳолатининг тавсифи ҳақидаги хабарлар кўпроқ пайдо бўла бошлади, улар коррупцияга қарши ҳаракатларнинг мазмуни ва миқёсини намойиш қилади.
     
13. Айни вақтда сўровнинг қатор иштирокчилари оммавий ахборот воситалари фаолиятини танқидий баҳолашди, улар коррупция ҳақида берилаётган ахборотнинг ёритилишини ҳали тўла ошкора ва шаффоф эмас деб ҳисоблашади. Ушбу тоифага мансуб респондентларнинг ҳисоблашича, мамлакат ОАВлари ҳали коррупционерларни фош қилишнинг аниқ ҳолатларини етарлича тезкор, шаффоф ва очиқ ёритмаяпти, шунингдек, амалда коррупция каби жиноий қилмиш пайдо бўлишининг чуқур илдизлари, унинг манбалари, унга қарши кураш миқёслари ва истиқболлари ҳақида таҳлилий материаллар бермаяпти.
     
14. Умуман олганда, сўров иштирокчилари шахсан дуч келган коррупция ва порахўрлик кўринишлари кўп ҳолатларда мансабдор шахснинг ўз хизмат мавқеидан фойдаланиб, амалга оширган ҳаракати учун моддий мукофот таъма қилганлиги билан боғлиқдир; тадбиркорлик ва якка тартибдаги меҳнат фаолияти билан шуғулланувчи тадбиркорлар, давлат муассасаларининг хизматчилари, шунингдек, олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг талабалари энг кўп таъмагирликка учрайдилар.
     
15. Сўровнинг кўрсатишича, сўралганларнинг кўпчилиги бундай вазиятларда мансабдор шахсга пора беришга рози бўлган; айни вақтда сўровнинг ҳар ўнинчи иштирокчиси ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларига мурожаат қилишни афзал билишини айтди. Кўпчилик ҳолларда фуқаролар қандайдир «ўткир» муаммони ечиш учун пора беришга рози бўлишган. Айрим респондентлар ўз хатти-ҳаракатларини ажралиб туришни истамаслик билан оқладилар, мансабдор шахсга пора бериш йўли билан муаммони ҳал қилиш усулини муайян хатти-ҳаракат «меъёри» деб ҳисоблашларини билдиришган.
     
16. Сўровнинг аниқлашича, жамиятДа мансабДор шахсларни пора орқали сотиб олиш йўли билан муаммони ҳал қилишга муросасозлик муносабати каби омил коррупция ва порахўрликни бартараф этиш йўлидаги янада каттароқ тўсиқ бўлиб бормоқда. Бу жамиятда ижтимоий ғўрликни камайтириш, коррупцияга қарши муросасизликни шакллантириш, коррупцияга қарши барқарор хатти-ҳаракат андазасини ишлаб чиқиш, фуқароларни, айниқса, ёшларни тарбиялаш, ҳуқуқий онг ва маданиятни ошириш бўйича ишларни истиқболда давом эттириш зарурлиги ҳақида далолат беради.
     
17. Ўтказилган комплекс тадқиқот натижалари коррупцияга қарши курашиш ва жамият ҳаётидан ушбу ҳолатни бартараф этиш бўйича чора-тадбирлар юзасидан давлат стратегиясининг аҳоли томонидан юқори даражада қўллаб-қувватланаётганидан далолат беради. Кўпчилик сўров иштирокчиларининг фикрича, мамлакатда коррупцияга қарши курашиш бўйича амалга оширилаётган стратегияда профилактик комплекс чора- тадбирлар етакчи роль ўйнайди ва ушбу стратегия коррупция кўринишлари учун асосларни бартараф этиш, давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг фаолиятида коррупциявий хатарларни аниқлаш ва камайтириш, коррупцияга қарши кенг маърифий ишларни олиб бориш ҳамда аҳолининг аксилкоррупциявий маданиятини шакллантириш йўли билан мамлакатда коррупция даражасини тубдан камайтиришга қодирдир