Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 июндаги “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонида мамлакатда коррупция ҳолатини тизимли таҳлил қилишни таъминлаш, шунингдек, коррупцияга оид хавф-хатарлар юқори бўлган соҳалар ҳамда коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар содир этилишининг сабаб ва шарт-шароитларини аниқлаш Агентликнинг асосий вазифаларидан бири сифатида кўрсатилган.

Фармонда белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида Агентлик томонидан бир қатор соҳалар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар доирасида ўрганишлар ташкил этилди.

Хусусан, Агентликнинг Коррупциянинг олдини олиш ва “комплаенс – назорат” тизимини жорий этиш бошқармаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси фаолиятидаги айрим коррупцион хавф-хатарлар ўрганиб чиқилди.

Аниқланишича, Божхона кодексидаги ҳуқуқий бўшлиқ туфайли товарларни реэкспорт қилишда (божхона ҳудудига илгари олиб кирилган товарларни Ўзбекистон Республикасининг божхона ҳудудидан импорт божхона божлари ва солиқларини ундирмасдан қайтариш ёки иқтисодий сиёсат чораларини қўлламасдан олиб чиқиш) коррупцион хавф юзага келмоқда.

Бугунги кунда, ташқи иқтисодий фаолият (кейинги ўринларда - ТИФ) субъекти амалдаги қонун ҳужжатлари талаблари асосида бирор-бир божхона режими остида олиб кирилган товарни “реэкспорт” божхона режими остида республикадан қайта олиб чиқиш имкониятига эга.

Жумладан, “эркин муомалага чиқариш” божхона режимига расмийлаштирилган товарларни реэкспорт божхона режими остида олиб чиқиш тартиби қонунчиликда белгиланган талабларга мувофиқ бўлсагина амалга оширилади.

Бунда товар ёки уни қайта ишлаш маҳсулотини божхона органи идентификация қила олсагина товар реэкспорт қилинишига йўл қўйилади.

Шунингдек, илгари эркин муомалага чиқариш (импорт) божхона режимига жойлаштирилган товарни реэкспорт қилиш божхона режимига жойлаштиришга айни бир вақтнинг ўзида қатор талаблар ва шартларга риоя этилган тақдирда йўл қўйилади.

Бугунги кунда, ТИФ субъектининг мурожаати асосида реэкспорт божхона режимига расмийлаштириш учун божхона юк декларацияси электрон тарзда божхона постига тақдим этилади.

Бироқ, божхона расмийлаштируви жараёнида амалдаги Божхона кодексининг 33-моддасига мувофиқ товарга қўйилган талаблардан бири сифатида келтириб ўтилган ишлатилмаган ва таъмирланмаган товарларга истисно тариқасида товарни қайтаришга сабаб бўлган нуқсонларни ёки бошқа ҳолатларни аниқлаш учун ишлатилганлигини белгилашнинг аниқ мезонлари мавжуд эмас.

Яъни, ушбу нормага асосан “товарни қайтаришга сабаб бўлган нуқсонларни аниқлаш учун товардан фойдаланиш” ҳолларини ўрганиш учун мутахассислар жалб қилиниши лозим бўлган мураккаб жараён ҳисобланади.

Бундан ташқари, “бошқа ҳолатларини аниқлаш учун товардан фойдаланиш” ҳолларини ўрганиш эса кенг тушунча ҳисобланиб, ҳар қандай ҳолатни ушбу нормага мослаштириш мумкин.

Натижада, товар ҳақиқатдан ҳам мақсадли ишлатилган бўлсада, унинг нуқсонларни аниқлаш учун фойдаланганлиги мақоми остида деб қараш ТИФ иштирокчисининг шахсий қарашларига боғлиқ бўлиб, коррупцияга оид хавф-хатарни келтириб чиқарувчи омиллардан бири ҳисобланади.

Бундан ташқари, ходим томонидан ўтказиладиган божхона кўриги жараёнида товарларни ҳақиқатдан ҳам юқорида кўрсатилган мақсадлар учун ишлатилганлигига баҳо бериш мураккаб жараёнлардан ҳисобланади.

Шу муносабат билан, Божхона кодекснинг 33-моддасига асосан, товарни ишлатилиши ва таъмирланишига сабаб бўлган аниқ мезонларни ишлаб чиқилиши коррупцияга оид хавф-хатарларнинг олдини олиш чораларидан бири ҳисобланади.

Такомиллаштирилиши лозим бўлган яна бир масала — бу янги технологик ускуналарни олиб киришда божхона расмийлаштирувида аниқ мезонлар белгиланиши.

Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 246-моддаси 7-банди ҳамда Адлия вазирлигида 2013 йил 20 мартда 2436-сон билан рўйхатдан ўтган “Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб киришда импорт божхона божи ва ҚҚСдан озод қилинадиган технологик жиҳозлар рўйхатини тасдиқлаш ҳақида”ги Қарори билан тасдиқланган технологик жиҳозлар рўйхатида келтирилган товарларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудига олиб киришда импорт божхона божи ва қўшилган қиймат солиғидан озод қилиниши белгиланган.

Мазкур божхона тўловларидан имтиёзлар хўжалик юритувчи субъектлар томонидан божхона ҳудудига олиб кирилаётган янги технологик ускуналар (“эркин муомалага чиқариш” божхона режимида божхона расмийлаштируви вақтида, унинг ишлаб чиқарилган йили 3 йилдан кўп бўлмаган технологик ускуна)га татбиқ этиб келинмоқда.

Шу билан бирга, технологик жиҳозларнинг янгилигини тасдиқлаш учун хўжалик субъектлари томонидан божхона органларига “эркин муомалага чиқариш” божхона режимига божхона расмийлаштируви пайтида олиб кирилаётган технологик жиҳознинг ишлаб чиқарилган йилини тасдиқловчи ишлаб чиқарувчи заводнинг техник паспорти ёки жиҳозларни улар томонидан ишлаб чиқарилганлиги, шу жумладан, ишлаб чиқарилган йили тўғрисидаги тегишли маълумотларни ўз ичига олган ишлаб чиқарувчининг ҳужжати тақдим этиш лозим.

Бугунги кунда, МДҲга аъзо бўлмаган давлатлардан олиб келинаётган технологик жиҳозларнинг аксарияти ишлаб чиқарувчининг ҳужжати, яъни хати асосида божхона тўловларидан имтиёз қўлланилиб, божхона расмийлаштируви амалга оширилмоқда. Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан ишлаб чиқарувчининг хати электрон тарзда БЮДга илова қилиниб, божхона органларининг ахборот тизимига юборилади. Лекин, божхона расмийлаштируви жараёнида хатнинг асллик даражасига баҳо бериш механизми мавжуд эмас. Ушбу ҳолат ҳам божхона ходимининг якуний хулосасига, яъни инсон омилига сабаб бўлмоқда.

Шу боис, тақдим этилган ишлаб чиқарувчи хатини асллик даражасини аниқлашнинг аниқ механизмини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бунинг натижасида эса товарлар чиқариб юборилганидан кейинги божхона назорати самарадорлигини ошириш, коррупцияга оид хавф-хатарларнинг олди олиш, давлат бюджетига божхона тўловлари тушумини ошириш, хўжалик юритувчи субъектлар томонидан қасддан сохта ҳужжатларни юбориш ҳолатларини кескин камайтириш ҳамда божхона қонунбузилиш холатлари аниқланган тақдирда жавобгарликнинг муқаррарлигини таъминлаш каби ижобий натижаларга эришиш мумкин.

Таҳлиллар натижасида аниқланишича, бугунги кунда экспорт кўрсаткичларининг сунъий оширилиши натижасида “сохта экспорт” юзага келмоқда.

Бугунги кунда, амалдаги қонунчиликка асосан, товарларни экспортга йўналтиришни рағбатлантириш механизмлари жорий этилган бўлиб, ушбу йўналишда экспорт операциялари билан шуғулланувчи ТИФ субъектлари бир қатор солиқ имтиёзларидан фойдаланиб келмоқда.

Жумладан, 2019 йил 1 январдан бошлаб товарлар (ишлар, хизматлар)ни, шу жумладан комиссионер (ишончли вакил) орқали реализация қилишдан тушган умумий тушумида экспорт улуши 15 фоиздан юқори бўлган юридик шахслар солиқ солинадиган базани товарлар (ишлар, хизматлар)ни экспортга реализация қилиш ҳажмига тўғри келадиган фойда қисми юзасидан юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи бўйича ҳамда ягона солиқ тўлови бўйича камайтирадилар.

Шунингдек, товарлар (ишлар, хизматлар)ни, шу жумладан, комиссионер (ишончли вакил) орқали реализация қилишдан тушган умумий тушумида ҳисобот даври якуни бўйича тайёр маҳсулот экспорти улуши 50 фоиздан юқори бўлган юридик шахсларга уларнинг аризаларига кўра экспортга мўлжалланган маҳсулот ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган хом ашё, бутловчи буюмлар ва материаллар импортида қўшилган қиймат солиғи тўлашни божхона декларацияси қабул қилинган кундан бошлаб 120 кунга кечиктириш имконияти берилиши белгиланган.

Амалдаги имтиёзлардан фойдаланиш мақсадида экспорт шартномалари бўйича товарларнинг қиймати асоссиз оширилиш ҳолатлари кузатилмоқда.

Олинган таҳлилий маълумотларга кўра, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича экспорт шартномалари нархлари 20 бараварга оширилган ҳолатлар аниқланган. Шунингдек, 2020 йилда экспорт шартномалари бўйича муддати ўтган дебитор қарздорлик суммалари жами экспорт ҳажмининг 0,8%ни ташкил этди (2019 йилда 1,8%ни ташкил этган).

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, экспорт шартномалари бўйича товарларнинг нархи асоссиз оширилиши қуйидаги салбий оқибатларни келтириб чиқаради:

- фойдаланилган солиқ имтиёзлари ҳисобига давлат бюджетига ундирилаётган солиқ тушумининг камайиши;

- экспорт кўрсаткичларининг сунъий ошиши натижасида “сохта экспорт”нинг юзага келиши;

- ташқи савдо айланмасининг экспорт хажми бўйича нотўғри маълумотлар шаклланиши;

- шартномалар бўйича пул тушуми таъминланмасдан муддати ўтган дебитор қарздорликлар шаклланишига сабаб бўлади.

Юқоридагиларга асосан, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги божхона соҳасидаги масалалар юзасидан қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди:

1. Чет элдан хорижий валютадаги тушум тушиши кечиктирилишига йўл қўйган экспорт қилувчиларга давлат солиқ хизмати органлари томонидан жарима қўллаш чораларини кучайтириш;
2. ТИФ субъектларининг “қора рўйхати”ни шакллантириб бориш, ушбу рўйхатга тушган хорижий корхонага экспортни амалга ошираётган резидент корхоналар томонидан дебитор қарздорлиги бартараф этилмагунга қадар товарни фақат “олдиндан тўлов” шакли остида етказиб бериш;
3. Экспортга йўналтирилган товарларнинг божхона қийматини аниқлаш қоидаларини белгилаб берувчи меъёрий ҳужжат лойиҳасини ишлаб чиқиш (статистик қиймат ва товарнинг ҳақиқий баҳоси божхона қийматидан шакллантирилишини назарда тутиш).