“Transparency international” ташкилотининг “Коррупцияни қабул қилиш” индексида 2020 йилда Ўзбекистон 2019 йилдагига нисбатан 7 поғона юқорилаб, индекс баҳосида қаторасига 4 йил давомида барқарор ўсишга эришди.

Коррупцияга қарши кураш бугунги кундаги дунё ҳамжамияти олдида турган энг долзарб масалалардан бирига айланди. Унинг давлатлар, минтақа иқтисодиёти, сиёсати, ижтимоий ҳаётига ҳалокатли таъсирини айрим мамлакатлар инқирози мисолида кўришимиз мумкин.

Масаланинг яна бир муҳим жиҳати - мамлакатдаги коррупция даражаси унинг халқаро майдондаги ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий нуфузига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатиши. Давлатлар ўртасидаги муносабатлар, инвестициялар ҳажми, тенг шартларда икки томонлама шартномалар имзолаш каби масалаларда ушбу мезон ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлмоқда.  Шу боис, сўнгги йилларда хорижий давлатларда бўлиб ўтган парламент ва президент сайловларида ҳам сиёсий партиялар коррупцияга қарши курашишни ўзларининг энг муҳим йўналишлари сифатида кўрсатмоқда. Ушбу иллат тўғрисидаги хавотирли мулоҳазалар дунёнинг энг юксак минбарларидан ҳам тез-тез янграмоқда. БМТ Бош котиби Антониу Гуттериш жаҳон ҳамжамияти коррупция туфайли ҳар йили 2,6 триллион АҚШ доллари миқдорида зарар кўраётганини таъкидлашининг ўзиёқ масаланинг моҳиятини намоён этиб беради.

Коррупцияга қарши курашиш Ўзбекистонда ҳам давлат сиёсатининг энг устувор йўналишига айланди. Буни сўнгги йиллларда соҳага оид қабул қилинган концептуал аҳамиятга эга норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, коррупциянинг олдини олишга қаратилган маъмурий ислоҳотлар мисолида кўришимиз мумкин. Жумладан, коррупцияга қарши кураш самарадорлигини оширишда Президентимиз ташаббуси билан қабул қилинган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг аҳамияти катта ҳисобланади.

Ҳаракатлар стратегиясининг қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишнинг устувор йўналишида бевосита коррупцияга қарши курашишнинг ташкилий-ҳуқуқий механизмларини такомиллаштириш ва коррупцияга қарши курашиш тадбирлари самарадорлигини ошириш муҳим вазифалардан бири сифатида белгиланган. Ушбу дастурий ҳужжат асосида коррупциянинг олдини олишга қаратилган қатор муҳим чоралар кўрилди.

Хусусан, жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш тизими тубдан такомиллаштирилиб, Президентнинг халқ қабулхонаси, виртуал қабулхонаси, шунингдек, ҳар бир вазирлик ва давлат идораларининг ишонч телефонлари ҳамда виртуал қабулхоналари ишга туширилди. Республика бўйлаб 209 та халқ қабулхонаси ташкил этилиб, фуқароларнинг ҳуқуқларини тиклаш устувор вазифа сифатида белгиланди. Шунингдек, олис ҳудудларга барча даражадаги раҳбарларнинг сайёр қабулларини ўтказиш амалиёти йўлга қўйилди.

Халқ қабулхоналари фуқароларнинг ўзи яшаётган ҳудудда ҳамда бутун мамлакатда юз бераётган воқеаларга бефарқ бўлмасдан фаол иштирок этишига имконият яратди. Халқнинг ҳар бир масала бўйича тўғридан-тўғри мурожаат қилиш эркинлиги таъминланиши, мансабдорларнинг халқ билан бевосита мулоқотга кириша бошлаганининг ўзиёқ қуйи ва ўрта тизимдаги коррупция даражаси қисқаришига сабаб бўлди.  

Оммавий ахборот воситалари, журналист ва блогерлар эркинлигини таъминлашга, давлат идораларининг жамоатчилик ва  оммавий ахборот воситалари учун очиқ бўлишига, раҳбарларнинг кундалик фаолиятида журналистлар билан яқин мулоқот ва ҳамкорлик ўрнатишига қаратилган амалий чора-тадбирлар кўрилди. Натижада мансабдорларнинг ҳар бир хатти-ҳаракати жамоатчилик кўз олдида бор ҳолича намоён бўла бошлади. Зеро, очиқлик-ошкоралик мавжуд жойда коррупцияга қўл уриш мураккаблашади.

Аҳолига давлат хизматлари кўрсатиш тизими тубдан ислоҳ қилиниб, 150 дан ортиқ турдаги давлат хизматлари аҳолига қулай, марказлашган ҳамда замонавий ахборот-коммуникация технологиялари орқали кўрсатилмоқда. Ушбу жараёнда инсон омилини камайтириб, давлат хизматчиси ва фуқаро ўртасидаги тўғридан тўғри муносабатнинг бартараф этилиши ҳамда ахборот технологияларининг кенг қўлланилиши, шубҳасиз, коррупциявий омилларни сезиларли даражада камайтирди.

Сўнгги йилларда давлат органлари фаолияти очиқлиги ва шаффофлигини таъминлаш механизмлари, шунингдек, жамоатчилик назорати институтлари тубдан такомиллаштирилди. Рақамли ва онлайн технологияларнинг кенг қўлланилиши давлат органларининг жамият олдидаги ҳисобдорлигини оширди. Ер участкалари ва давлат активларини, шунингдек, автотранспорт воситалари учун давлат рақам белгиларини онлайн аукционда сотиш тизими йўлга қўйилди ҳамда доимий такомиллаштирилиб борилмоқда.

Давлат харидлари тўғрисида маълумотлар d.xarid.uz сайтига жойлаштирилиб борилмоқда. Очиқ маълумотлар портали (data.gov.uz), юридик шахслар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳисобга қўйилган маълумотлари базаси (my.gov.uz) ва бошқа платформалар бугунги кунда коррупцияга қарши курашиш ва унинг олдини олишнинг энг самарали инструментлари бўлган очиқлик ва шаффофлик ҳамда жамоатчилик назорати принципини таъминлашда муҳим аҳамият касб этмоқда. Шунингдек, ишбилармонлик ва инвестиция муҳитини тубдан яхшилаш, ортиқча бюрократик тўсиқларни бартараф этиш, эскирган, замон талабларига мос келмайдиган қоидаларни бекор қилиш мақсадида лицензиялаш ва рухсат бериш тартиб-таомиллари тубдан такомиллаштирилди.

Президентимизнинг 2018 йилда имзоланган қарорида ҳар бир вазирлик ва давлат идораси ҳузурида жамоатчилик кенгаши ташкил этилиши белгилаб берилди. Албатта, бу каби кенгашлар давлат ташкилотлари фаолияти устидан самарали жамоатчилик назоратини ўрнатишда муҳим бўғин ҳисобланади.

Юқоридаги ислоҳотларнинг амалга оширилишида давлат ва жамият қурилишининг барча соҳаларида коррупциоген омилларга чек қўйишга қаратилган 70 дан ортиқ норматив-ҳуқуқий ҳужжат мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилди.

Бу борада ташланган энг муҳим қадам давлатимиз раҳбари ўз лавозимига киришгандан сўнг илк қонун ҳужжатларидан бири сифатида “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунни имзолагани бўлди. 2017 йилда қабул қилинган ушбу қонун билан “коррупция”, “коррупциявий ҳуқуқбузарликлар”, “манфаатлар тўқнашуви” каби тушунчаларга таъриф берилди. Шунингдек, коррупцияга қарши курашиш бўйича давлат сиёсати йўналишлари белгиланди.

Шунингдек, коррупцияга қарши курашиш бўйича 2017-2018 йилларга мўлжалланган давлат дастури қабул қилинди. Дастур доирасида қабул қилинган “Давлат харидлари тўғрисида”ги, “Давлат-хусусий шериклик тўғрисида”ги, “Ҳуқуқий ахборотни тарқатиш ва ундан фойдаланишни таъминлаш тўғрисида”ги, “Жамоатчилик назорати тўғрисида”ги қонунлар ҳам моҳиятан коррупцияга қарши курашиш орқали иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилгани билан аҳамиятлидир.

2018 йилда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатида коррупцияга қарши курашиш ва коррупцияни бартараф этиш бўйича қўмиталар ташкил этилди. Бу тузилмалар коррупцияга қарши курашиш соҳасида парламент назорати самарадорлигини оширишга хизмат қилмоқда.

2019 йилда Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги иш бошлади. Барча даражадаги давлат фуқаролик хизмати нуфузини ошириш, коррупциянинг юзага келиши, расмиятчилик ва бюрократияга имкон берувчи шароитларни йўқ қилиш мақсадида ушбу агентликка давлат фуқаролик хизматчиларини моддий рағбатлантириш ва ижтимоий ҳимоя қилишнинг муносиб даражасини кафолатлаш чораларини жорий этиш вазифаси юклатилди.

Суд ҳокимияти мустақиллигини янада мустаҳкамлаш, судьяларга қонунга хилоф равишда ҳар қандай тарзда таъсир ўтказиш шарт-шароитларини истисно этиш, давлат органлари ва ташкилотларининг ҳисобдорлиги ва фаолияти шаффофлигини ошириш каби масалаларни ўзида акс эттирган, коррупцияга қарши курашиш бўйича 2019-2020 йилларга мўлжалланган давлат дастури қабул қилинди.

Коррупцияга қарши курашишнинг институционал асосларини такомиллаштиришда 2020 йил мамлакатимиз тарихидан алоҳида ўрин эгаллайди. Боиси, ўша йил 29 июнь куни соҳанинг ривожига туртки бўладиган икки муҳим ҳужжат - Президентимизнинг “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармони ҳамда “Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга қарши курашиш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Мазкур ҳужжатлар билан коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашишга қаратилган давлат сиёсатини амалга оширувчи янги тузилма - Коррупцияга қарши курашиш агентлиги ташкил этилди.

Агентлик давлат органлари, оммавий ахборот воситалари, фуқаролик жамияти институтлари ва бошқа нодавлат сектор вакилларининг биргаликдаги самарали фаолиятини таъминлаш, шунингдек, мазкур соҳадаги халқаро ҳамкорлик учун масъул бўлган махсус ваколатли давлат органи этиб белгиланди. Шунингдек, фармон билан Коррупцияга қарши курашиш бўйича республика идоралараро комиссияси Коррупцияга қарши курашиш миллий кенгаши этиб қайта ташкил қилинди.

Бундан ташқари, 2021 йил 1 январдан 37 та лицензия ва 10 та рухсатнома бекор қилинди. Яширин иқтисодиёт ва коррупцияга қарши курашишда вазирлик ва идоралар фаолиятини кучайтиришга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш ҳамда солиқ ва божхона маъмуриятчилигини такомиллаштириш бўйича “йўл харита”си тасдиқланди.

Мазкур норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан биргаликда вазирлик ва идоралар томонидан коррупцияга қарши курашиш ва унинг олдини олиш самарадорлигини оширишга қаратилган идоравий ҳужжатлар, турли соҳаларда “коррупциясиз соҳа” дастурлари ва бошқа режа-дастурлар қабул қилиниб, ижроси таъминланмоқда.

2020 йилда Президентимиз раислигида коррупцияга қарши курашиш йўналиши бўйича ўнга яқин йиғилиш ва учрашув бўлиб ўтди. Буларнинг барчаси мамлакатимизда ушбу иллатга қарши давлат даражасида курашишга қатъий бел боғланганини англатади. Буни нафақат мамлакатимиз фуқаролари, балки халқаро ҳамжамият ҳам жиддий сиёсий ирода сифатида қабул қилмоқда.

Айниқса, давлатимиз раҳбарининг БМТ Бош Ассамблеясининг 75-сессиясидаги нутқида коррупцияга қарши курашишга алоҳида урғу берилиб, Ўзбекистонда бу иш янги босқичга кўтарилгани, муҳим қонун ҳужжатлари қабул қилиниб, коррупцияга қарши курашувчи мустақил тузилма ташкил этилгани таъкидлангани ушбу йўл мамлакатимиз учун нақадар муҳимлигини бутун дунёга намоён этди. Мазкур ижобий ўзгаришлар мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ўсишини таъминлаш билан бир қаторда халқаро рейтинглар ва индексларда юқорилашга ва юртимиз нуфузини яхшилашга хизмат қилмоқда.

Давлатларда коррупция даражаси ва унга қарши курашиш борасида ҳукуматлар томонидан амалга оширилган ишларни баҳолаб борувчи энг муҳим рейтинглардан бири - “Transparency international” ташкилотининг “Коррупцияни қабул қилиш” индексида 2020 йилда Ўзбекистон 2019 йилдагига нисбатан 7 поғона юқорилаб, индекс баҳосида қаторасига 4 йил давомида барқарор ўсишга эришди (2013 йилда 17 баллдан 2020 йилда 26 баллгача).  Шу боис, ушбу ташкилот 2020 йилги ҳисоботида Ўзбекистонни минтақанинг тез суръатларда яхшиланиб бораётган давлатлари қаторида эътироф этди.

Шунингдек, “Коррупцияни қабул қилиш” индекси асосини ташкил қилувчи 13 та индекснинг деярли барчасида Ўзбекистон барқарор ўсиш қайд этган. Бироқ эришилаётган натижаларга қарамай, олдимизда улкан вазифалар турибди. Президентимиз Олий Мажлисга Мурожаатномада ҳам коррупция масаласига алоҳида тўхталиб ўтиб, унинг ҳар қандай кўринишига муросасиз бўлиш кундалик ҳаёт тарзимизга айланиши шартлигини таъкидлади. Мурожаатномада коррупцияга қарши курашиш борасида белгиланган бир қатор вазифалар “Ёшларни қўллаб- қувватлаш ва аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш йили”  давлат дастурида ҳам ўз аксини топди. Жумладан, агентликка давлат органларида очиқлик ва ошкораликни таъминлаш механизмларини янада такомиллаштириш вазифаси белгилаб берилди.

Агентлик томонидан ўтказилган ўрганиш ва таҳлилларга кўра, ҳозирги кунга қадар “Очиқ маълумотлар порталида”да 147 та вазирлик ва идоранинг 10 мингдан ортиқ очиқ маълумотлар тўплами бор. Ўрганиш ва таҳлил якуни бўйича 39 та вазирлик, идора ва ташкилот томонидан берилган 240 та очиқ маълумотни кенгайтириш борасидаги таклиф лойиҳалари сараланиб, рўйхати тузилди. Шунингдек, давлат дастуридан коррупцияга қарши курашиш борасидаги ислоҳотларни янги босқичга кўтарадиган “Е-Антикоррупция” лойиҳасини ишлаб чиқиш масаласи ҳам ўрин олган. Лойиҳа доирасида барча вазирлик ва идоралардаги мавжуд коррупциявий омиллар соҳалар ҳамда ҳудудлар кесимида чуқур таҳлил қилинади.

Бу жараёнга фуқаролик жамияти институтлари вакиллари, халқаро экспертлар ва манфаатдор ташкилотлар жалб қилинади. Натижада юртимизда илк бора коррупцияга мойил бўлган муносабатлар электрон реестри шакллантирилади. Бу, ўз навбатида, коррупция аломатлари мавжуд муносабатларни замонавий ахборот технологиялари ёрдамида очиқ ва шаффоф механизмлар асосида босқичма-босқич бартараф қилиш имконини беради.

Давлат дастурида яна бир муҳим масалага эътибор қаратилган. Хусусан, мазкур йўналишдаги ишларни тизимли ва комплекс давом эттириш учун 2021-2025 йилларга мўлжалланган Коррупцияга қарши курашиш миллий стратегиясини ишлаб чиқиш белгиланган. Ушбу стратегияни ишлаб чиқишда реал вазиятни тўлиқ қамраб олган яхлит ва бир бутун режа бўлишига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Беш йилга мўлжалланган комплекс дастурий ҳужжатни ишлаб чиқиш ва уни амалга ошириш жараёнида муваффақиятли натижага эришган давлатлар тажрибаси ўрганилмоқда. Эътиборли жиҳати, кўпгина давлатлар коррупцияга қарши курашишда шу каби стратегик комплекс ҳужжатларни қабул қилиш ва ундаги вазифаларни тизимли татбиқ этиш орқали сезиларли ижобий натижага эришмоқда.

Грузия, Эстония, Греция каби давлатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, узоқ муддатга мўлжалланган комплекс дастур коррупцияга қарши курашиш ва унинг олдини олиш самарадорлигини оширишга ҳамда халқаро рейтинглардаги ўрни юксалишига олиб келган. Юртимизда ҳам коррупцияга қарши курашишда айнан узоқ муддатни кўзлаган ҳолда тизимли, комплекс дастур ишлаб чиқилиши ва татбиқ этилиши келгусида бу борадаги ислоҳотлар самарадорлигини оширишга хизмат қилади.

Бугунги кунда агентлик томонидан Миллий стратегия лойиҳаси устида жадал иш олиб борилмоқда. Лойиҳадан жорий ҳолат таҳлили, ижобий тенденциялар, муаммолар, коррупцияни келтириб чиқараётган асосий омиллар, мақсад ва унинг индикаторлари ўрин олган. Унда барча масалалар қамраб олиниши ҳамда давлат ва жамият вакилларининг фикр-мулоҳазаларини эътиборга олиш мақсадида давлат органлари, мутасадди ташкилотлар, нодавлат нотижорат ташкилотлар, илмий доира вакиллари, халқаро экспертлар иштирокида миллий ҳамда халқаро маслаҳатлашув йиғилишларида кенг муҳокамадан ўтказиб борилмоқда. Такомиллаштирилган стратегия лойиҳаси халқимиз фикрини олиш учун жамоатчилик муҳокамасига ҳам қўйилиши режалаштирилган.

Шунингдек, агентлик томонидан жорий йилда Андижон, Хоразм, Жиззах ва Навоий вилоятларида давлат харидларида коррупцион хатти-ҳаракатлар ва манфаатлар тўқнашуви ҳолатлари мавжудлиги ўрганилди. Ўрганишлар якуни бўйича йўл қўйилган камчиликлар билан бир қаторда давлат харидлари ва инвестиция лойиҳаларини ҳамда рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатларни бериш бўйича ташкил этиладиган тендер ва танлов комиссиялари таркиби, давлат активлари олди-сотдиси ва давлат-хусусий шериклик лойиҳалари жараёнлари иштирокчилари, солиқ ва бошқа имтиёзлар олувчилар каби маълумотларни очиқ эълон қилиш бўйича асослантирилган таклифлар тайёрланди ва ҳозир уларни янада такомиллаштириш устида ишланмоқда.

Айтиш керакки, коррупцияга қарши курашиш бир ташкилот доирасида ечим топадиган вазифа эмас. Бу иллатга қарши курашишга барча давлат органлари,  жамоат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари, умуман, ҳар бир фуқаро сафарбар этилиши айни муддаодир. Шундагина бу муаммонинг илдизига болта уришга эришамиз.

Албатта, сўнгги 3-4 йилда амалга оширилаётган ишларнинг ижобий натижалари кўзга ташланаётгани кишини қувонтиради. Яъни бугун халқимизнинг фикри, мулоҳазаларидан аён бўлмоқдаки, коррупция ижтимоий тармоқлар, кундалик ҳаётимизда ишлатилаётган энг кўп сўзлардан бирига айланиб улгурди. Бу эса коррупцияга қарши курашишнинг муҳим бўғини ҳисобланган аҳолида ушбу иллатга нисбатан муросасизлик кайфияти шаклланаётганидан дарак беради.

Коррупцияга қарши курашиш агентлиги ташкил этилганидан буён кўпгина вазирлик ва давлат идоралари, нодавлат нотижорат ташкилотлар, халқаро ташкилотлар ҳамда фуқаролар ўзларининг беминнат кўмакларини беришга доимо тайёр эканини маълум қилиб, ҳамкорликда ишлар бошлаб юборилган.

Асосийси, бугун жамиятимизда коррупцияга нисбатан уйғонаётган муросасизлик кайфиятини, журналист ва блогерлардаги коррупцияга қарши жанговар руҳни, давлат идоралари ва мансабдор шахсларидаги коррупция мамлакат келажагига ғов сифатида қарашни янада кучайтириш лозим. Бугун коррупцияга ҳамма қарши, уни йўқотиш кераклигини, у билан мамлакат ривожлана олмаслигини энг юқори лавозимдагилардан тортиб аҳолимизнинг катта қисми, зиёли қатлам, оммавий ахборот воситалари вакиллари тушуниб етди. Энди ягона вазифа барча ҳаракатларни бирлаштириш ва иллатга қарши биргаликда курашиш лозим.

Бу эса, шубҳасиз, мамлакатимизнинг яқин ва узоқ йиллар учун белгилаб олинган ривожланиш стратегияларини тўлиқ амалга оширишга хизмат қилади.