Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 майдаги “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5729-сон Фармони асосида олий таълим тизимида (кейинги ўринларда – Тизим деб юритилади) “коррупциясиз соҳа” лойиҳаси амалга оширилмоқда. Бу йўналишда олиб борилаётган ишлар Ўзбекистон Республикаси Коррупцияга қарши курашиш миллий кенгашида муҳокама қилиниб, тегишли чора-тадбирлар белгиланмоқда.

Шунингдек, Агентлик ташаббуси билан Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги тизимида комплаенс назоратни ўрнатиш, кадрларни танлаш, уларнинг малакасини ошириш, аттестациядан ўтказиш, одоб-ахлоқ қоидаларига риоя қилиш, коррупциявий ҳуқуқбузарликлар ҳақида хабар бериш, манфаатлар тўқнашувини бошқариш, давлат харидларини амалга оширишнинг очиқ ва шаффоф механизмларини ўзида ифодалаган коррупцияга қарши курашиш сиёсати, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан ҳамкорлик қилиш, хизмат сири, махфийлик қоидалари ва бошқа йўналишлар бўйича 18 та ички идоравий ҳужжатлар халқаро стандартларга мос равишда ишлаб чиқилди ва тизим фаолиятига татбиқ этилди. Тизим фаолиятини тартибга солувчи меъёрий ҳужжатлар ўрганилиб, соҳада коррупция ҳолати мавжуд бўлиши эҳтимоли бор бўлган коррупцион хавф-хатарлар кузатилаётган йўналишлар белгилаб берилди.

Хусусан, олий таълим жараёнларини бошқаришга мўлжалланган HЕМIS ахборот тизимини жорий этиш орқали 2021/2022 ўқув йилидан бошлаб талабаларнинг шахсий варақаси, гуруҳ журнали, рейтинг дафтарчаси, дарс жадвали, давомат ва ўзлаштириш қайд варақаларини рақамлаштириш, уларни қоғоз кўринишида юритилишини бекор қилиш бўйича тавсиялар берилди. Вазирликда яширин иқтисодиёт ва коррупцияга қарши курашиш ҳамда унинг олдини олиш бўйича “Йўл харитаси” тасдиқланди ва ижроси назоратга олинди.

Бундан ташқари, вазирлик марказий аппарати, унинг тузилмалари, олий таълим муассасалари, касбий таълимни ривожлантириш ва мувофиқлаштириш ҳудудий бошқармаларида “комплаенс-назорат” тизими жорий этилди.

Жумладан, 108 та давлат ва 2 та нодавлат (Беларусь-Ўзбекистон қўшма тармоқлараро амалий техник квалификациялар институти ва Россия давлат нефть ва газ университетининг Тошкент филиали) олий таълим муассасаларида 182 та штат бирлигидан иборат Коррупцияга қарши курашиш ва “комплаенс назорат” тизимини бошқариш бўлимлари (бўлим) ташкил этилди. Бўлим ходимлари учун 14 соатлик масофавий малака ошириш курслари ташкил қилинди ва 50 нафар ходимга Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академияси (собиқ Бош прокуратура академияси) томонидан касбий малака оширилганлиги бўйича сертификат берилди.

Ушбу бўлимлар зиммасига коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш, талаба ёшлар ва педагог ходимларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, коррупциявий ҳолатларни барвақт аниқлаш, олдини олиш ва бартараф этиш, манфаатлар тўқнашувига йўл қўймаслик, давлат харидларини амалга ошириш ва фуқароларни ишга қабул қилиш жараёнларини шаффоф ва очиқлигини таъминлаш вазифалари юклатилди. Мазкур бўлимлар томонидан талабалар ва педагог ходимлар орасида коррупциявий хавф-хатарларни аниқлаш, таълим жараёнининг шаффофлиги ва очиқлигини таъминлашга қаратилган аноним сўровлар ўтказилди.

Шу билан бирга, барча тоифа ходимларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини ошириш мақсадида уларга коррупцияга қарши курашиш ички тизими фаолиятини мувофиқлаштирувчи меъёрий ҳужжатлар тўплами тарқатилди. Талаба-ёшлар ўртасида мавзуга доир иншо ёзиш, расм чизиш ва видеороликлар тайёрлаш бўйича танловлар ўтказилди. Коррупциянинг салбий оқибатларини акс эттирувчи видеоролик ва тарғибот материаллари тайёрланиб, расмий веб-сайтга жойлаштирилди.

Шунингдек, барча олий таълим муассасаларида аноним сўровлар ва бошқа мурожаат каналлари орқали келиб тушаётган маълумотларни ўрганиш, таҳлил қилиш ва тасдиқланган маълумотлар асосида тегишли чора кўриш учун таълим муассасаси раҳбариятига ахборот бериш тизими жорий этилди.

Талабалар ва педагог ходимларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш ҳамда улар орасида коррупциявий ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш мақсадида расмий телеграм бот ташкил этилди. “Ишонч телефони” ва antiсor@еdu.uz электрон почта фаолияти йўлга қўйилди. Олий таълим муассасаларининг ўқув биноларида “Адолат қутилари” ўрнатилди.

Бундан ташқари, соҳага оид айрим меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларга қўшимча ва ўзгартишлар киритилди. Натижада тизимли коррупциянинг олди олиниб, коррупциявий хавф-хатарларнинг мавжудлик даражаси минималлаштирилди. Хориждан ўқишни давлат олий таълим муассасаларига кўчиришни Давлат тест маркази орқали амалга ошириш тартиби йўлга қўйилди. Магистратура босқичларига имтиҳонсиз қабул қилиш ташкил этилди. Абитуриентларга йўналиш бўйича 5 та олий таълим муассасасини танлаш, қўшимча квоталар ажратиш ва қўшимча тўлов контрактини тўлаш муддатлари узайтирилди. Барча ходимларга манфаатлар тўқнашувига йўл қўймаслиги бўйича декларация тўлдириш тизими жорий этилди. Ишга қабул қилишда шаффофликни таъминлаш мақсадида миллий вакансиялар базасининг http.ish.mehnat.uz ва http://vacancy.edu.uz сайтларига бўш иш ўринлари тўғрисида маълумотлар эълон қилиш тартиби йўлга қўйилди.

Тизимда коррупция ҳолатларининг олдини олишга қаратилган шу каби чора-тадбирлар кучайтирилганлигига қарамасдан коррупциявий омиллар ва хавф-хатарлар ҳамон сақланиб қолмоқда.

Хусусан, профессионал таълим муассасалари директорларини лавозимга тайинлашда шаффофлик механизми мавжуд эмас. Номзодларни Давлат хизматларини ривожлантириш агентлиги орқали лавозимга тайинлаш амалиёти йўлга қўйилмаган. Айрим олий таълим муассасаларида ходимлар ўртасида қариндош-уруғчилик алоқалари билан боғлиқ манфаатлар тўқнашуви бартараф этилмаган. Бюджет ва бюджетдан ташқари маблағлардан фойдаланиш, иш ҳақи, стипендия ва бошқа тўловларнинг тўланиши ҳамда давлат харидларини амалга оширишда қонунчилик талаблари бузилмоқда.

Шунингдек, HEMIS платформасининг ҳимоя даражаси пастлиги курс   ишлари ва якуний малакавий ишларни топшириш, ижодий (касбий) имтиҳонларни қабул қилиш, турли номдор стипендияларга ва мукофотларга номзодларни танлаш ва тавсия қилиш, фуқароларни ишга қабул қилиш, ходимларни юқори лавозимларга тайинлаш, уларнинг ойлик иш ҳақларига устамалар белгилаш, олий таълим муассасалари балансидаги биноларни ижарага бериш билан боғлиқ жараёнларни инсон омили иштирокида амалга оширилиши коррупциявий ҳолатларни юзага келишига сабаб бўлмоқда.

Жумладан, коррупцияга қарши курашиш бўлинмалари томонидан олий таълим муассасаларида аниқланган 53 та коррупциявий ҳолат бўйича 28 маротаба хизмат текширувлари ўтказилиб, тўпланган ҳужжатлар қонуний баҳо бериш учун ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат органларига юборилган.

Ўрганиш натижалари бўйича 80 нафар ходимга ножўя хатти-ҳаракатлар содир этгани учун тегишли чоралар кўрилди. 56 та ҳолатда яқин қариндошларнинг ўзаро бўйсунувида ишлаши билан боғлиқ манфаатлар тўқнашуви аниқланди. 31 нафар ходим бошқа лавозимга ўтказилди, 4 нафар ходим эгаллаб турган лавозимидан озод этилган, 22 нафар ходим интизомий жазога тортилган. 2 нафар педагог ходимга нисбатан ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 167 ва 168-моддаларига асосан жиноят ишлари қўзғатилган.

Бундан ташқари, аноним сўров натижалари бўйича одоб-ахлоқ ва ички меҳнат тартиб қоидаларини бузган 58 нафар педагог ходимга (ТДТУ 21 нафар, ЖизПИ 10 нафар, ТТА Урганч филиали 9 нафар, Қарши МИИ 9 нафар, БухДУ 6 нафар, ТошДИУ Самарқанд филиали 1 нафар, Андижон МИ 1 нафар, СамДУ 1 нафар), жумладан, 43 нафарига интизомий жазо чораси қўлланилган,15 нафари билан тузилган меҳнат шартномалари бекор қилинган.

Давлат харидларини амалга оширишда коррупциявий ҳолатларни аниқлаш ва контрагентларнинг ишончлилигини текшириш борасида ўтказилган ўрганишларда 6 та олий таълим муассасасида қонунбузилиши ҳолатлари аниқланган (Андижон машинасозлик институти, Тошкент давлат техника университети, Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти, Тошкент кимё технология институти, Самарқанд давлат чет тиллар институти ҳамда Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети).

Бундан ташқари, Агентлик томонидан Бухоро муҳандислик-технология институтида коррупцияни келтириб чиқараётган омиллар, унга сабаб бўлаётган шарт-шароитлар, маблағлардан фойдаланиш ва давлат харидларини амалга оширишда қонунчиликка риоя этилиши аҳволи ўрганилди.

Ўрганишда қурилиш ишларига ва бошқа соҳаларга маблағлар ноқонуний сарфланганлиги, тўловлар тўғри ҳисобланмаганлиги оқибатида иш ҳақи, стипендия ва бошқа тўловларни нотўғри тўланганлиги, шунингдек, давлат харидлари ва меҳнат қонунчилиги талабларига риоя қилинмаганлиги аниқланди.

Институтда қариндош-уруғчилик алоқалари борасида  манфаатлар тўқнашувига йўл қўйилганлиги, тюторлик лавозимларига ёшлар билан ишлашда лозим даражада тажриба орттирмаган ҳамда етарли педагогик стажга эга бўлмаган ходимлар амалдаги талабларга зид равишда ишга қабул қилинганлиги, айрим абитуриентларнинг табақалаштирилган тўлов-контрактлари миқдори буйруқларда белгиланмаганлиги, қўшма таълим дастурлари асосида таълим йўналишларига қабул қилинган баъзи бир абитуриентларнинг тест синовларида иштирок этишлари учун танланган таълим йўанлишлари ва ўқишга қабул қилишда буйруқ билан белгиланган таълим йўанлишлари бир-бирига мос келмаслиги маълум бўлди.

Шунингдек, электрон тизим орқали ҳужжат топширмаган фуқаролар тўғридан-тўғри аризалари асосида стажёр-тадқиқотчиликка қабул қилинган, уларнинг аризалари қайд китобидан рўйхатдан ўтказилмаган, қабул ҳақида оммавий ахборот воситаларида эълон берилмаган. Институтда техник ходимларни ишга олиш тартиби белгиланмаган.

Институт раҳбарияти ходимларни ишга олишда таниш-билишчилик ва қариндош-уруғчиликка йўл қўяётганлиги, жумладан, ўзининг яқин ва узоқ қариндошларини ишга олиб, уларга устама белгилашда ижтимоий адолат мезонларини бузаётганлиги бўйича институт ходимлари томонидан Агентликка мурожаатлар келиб тушган.

Ўрганишда Институт раҳбари турмуш ўртоғини, опаси ва қайнсинглисининг қизини ва божасини ишга олганлиги, шунингдек, уларнинг иш ҳақига икки баробар устама белгилаб келганлиги аниқланди.

Вазирлик тасарруфидаги собиқ Таълим сифатини назорат қилиш инспекцияси томонидан нодавлат олий таълим муассасаларига лицензия берилишида қонун талабларига риоя қилиниши аҳволи ўрганилганида эса 38 та нодавлат олий таълим муассасаларига лицензия бериш билан боғлиқ 82 та ҳолатда турли камчилик ва қонунбузилиш ҳолатларига йўл қўйилганлиги, тизимда ҳанузгача манфаатлар тўқнашуви, маҳаллийчилик, непотизм ва уруғ-аймоқчилик каби коррупциявий хавф-хатарлар сақланиб қолаётганлигини кўрсатди.

Шунингдек, ротация қилиниши лозим бўлган аксарият педагог-ходимларни, шу жумладан, кафедра мудирларини мутахассисликлари мўлжалланган тенг лавозимларнинг мутахассислигига мос келмаслик ҳолати, ўз навбатида, мавжуд манфаатлар тўқнашувини бошқаришга зид бўлган ҳолатларни бартараф этишда ўз салбий таъсирини ўтказмоқда.

Коррупцияга қарши курашиш борасида олиб борилаётган ишларнинг самарадорлигига салбий таъсир ўтказаётган муҳим омиллардан яна бири аксарият олий таълим муассасаларининг (шу жумладан, молиявий ва академик мустақил мақомига эга бўлган муассасаларда) ички назорат тузилмаларида ишлаётган ходимларнинг ойлик маошлари сезиларли даражада пастлигидир.

Мисол учун, ҳозирда коррупцияга қарши курашиш тузилмаси раҳбарини ойлик иш ҳақи 1,8-2,3 млн сўмни, бош мутахассиснинг лавозим маоши 1,2-1,6 млн сўмни ташкил қилади.

Таҳлиллар соҳада коррупциявий ҳаракатларни юзага келишига қуйидаги омиллар сабаб бўлаётганлигини кўрсатди:

- “HEMIS” платформасига киритилган маълумотларнинг манфаатдор шахслар томонидан ўзгартиришга имкониятлар мавжудлиги ва ушбу тизимнинг  ҳимояланиши талаб даражасида эмаслиги;

- давлат харидларини амалга ошириш, ходимларни ишга қабул қилиш ва  лавозимларга тайинлашда инсон омилининг мавжудлиги ҳамда ушбу йўналишлар тўлиқ рақамлаштирилмаганлиги;

- бир шахсни кафедра мудири, факультет декани, проректор ва ректор   лавозимларида узоқ йиллар ишлаб келаётганлиги ҳамда уларни ротaция ёки алмаштириш амалиёти жорий қилинмаганлиги;

- Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 10 февралда тасдиқланган “Олий таълим муассасаларига педагог ходимларни танлов асосида ишга қабул қилиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги Ыарорига мувофиқ кафедра мудири педагог ходим ҳисобланиши, бу эса ўз навбатида, манфаатлар тўқнашувига йўл қўйилишига  сабаб бўлаётганлиги;

- қурилиш, таъмирлаш ва харидларни амалга оширишда тендер ўтказиш жараёнларига таъсир ўтказиш орқали манфаатлар тўқнашувига йўл қўйиш, ҳамкор ташкилотлар раҳбарлари билан олдиндан тил бириктирилган ҳолда ажратиладиган маблағларни ноқонуний ўзлаштириш;

- танловлар шаффофлик ва очиқликни таъминлаш мезонларига жавоб бермаслиги;

- қўшимча тўловлар (супер контракт тўловлари) асосида ўқишга қабул қилинган ва билим даражаси жуда паст бўлган талабалар таниш-билишларининг ёрдами ва моддий манфаатдорлик эвазига курсдан-курсга ўтишда ноқонуний ҳаракатларнинг содир этилиши ва бу ҳаракатларни бошқаларга салбий таъсир ўтказаётганлиги;

- сиртқи ва кечки таълим шаклидаги бўлимларда ўқиш жараёнларининг оптималлаштирилмаганлиги, пул бериш ёки бошқа пулли хизматларни бажариш эвазига якуний назоратларни топширишда талабаларнинг ўзлари манфаатдор эканлиги;

- оралиқ, якуний ва касбий (ижодий) имтиҳонлар, курс ишлари ва битирув малакавий ишларни қабул қилишда инсон омилининг сақланиб қолаётганлиги ва бу  жараёнларнинг тўлиқ рақамлаштирилмаганлиги;

- дарс машғулотларига ўз вақтида қатнашмаган талабалардан қолдирилган дарсларни қайта ўзлаштиришни (отработка) талаб қилиш учун профессор-ўқитувчиларга қўшимча иш ҳақи тўланмаслиги;

- барча олий таълим муассасаларида мутахассислик бўлмаган қўшимча фанларнинг ўқитилиши;

- олий таълим муассасаларидаги аудиториялар видеокузатув камералари билан жиҳозланмаганлиги;

Юқоридаги омилларни бартараф этиш бўйича қуйидагиларни таклиф этилади:

- “HEMIS” платформасидан фойдаланишда муҳофаза ва хавфсизлик  даражасини кучайтириш, тизимдаги маълумотларни ўзгартиришга йўл қўймаслик мақсадида умумий бошқарув ваколатини фақат тизим бошқарувчиси (админ) зиммасига юклаш;

- соҳадаги йўналишларни, жумладан профессор-ўқитувчилар ва педагог ходимларни лавозимларига тайинлаш жараёнларини босқичма-босқич рақамлаштириш ва шу йўл билан инсон омили иштирокини камайтириш;

- талабалардан қабул қилинадиган оралиқ ва якуний назорат ишларини ёзма ёки оғзаки шаклда топшириш тартибидан тўлиқ воз кечган ҳолда ахборот технологиялари ёрдамида тест шаклида қабул қилиш тизимини жорий этиш;

- сиртқи ва кечки таълим шаклларида таҳсил олаётган талабаларнинг давоматини қатъий назоратга олиш, дарсда қатнашмайдиган талабаларга нисбатан курсдан-курсга қолдириш чораларини кўриш, бу ҳақда олий таълим муассасалари расмий веб-сайти ва ижтимоий тармоқларга доимий равишда маълумотлар жойлаштириб бориш тизимини жорий этиш;

- Коррупцияга қарши курашиш  агентлиги билан келишилган ҳолда олий таълим муассасалари коррупцияга қарши курашиш “комплаенс-назорат” тизимини бошқариш бўлимлари ходимларини шаҳодатлаш бўйича тегишли чора-тадбирларни амалга ошириш, уларни малакасини ошириш бўйича қисқа муддатли ўқув курсларини ташкил этиш тизимини жорий қилиш.

- коррупцияга қарши курашиш бўлимлари фаолиятини такомиллаштириш, улар томонидан амалга оширилаётган ишларнинг таъсир доирасини кучайтириш, ушбу бўлимларни олий таълим муассасалари ректорлари бўйсунувидан чиқариб, вазирликнинг таркибий тузилмаси сифатида ташкил қилиш;

- шаффофлик ва очиқликни таъминлаш мақсадида дарс машғулотлари ўтадиган аудиториялар (оралиқ ва якуний назоратларни қабул қилиш) ва ўқув лабораторияларни видеокузатув камералари билан тўлиқ жиҳозлаш,  ишлашини назорат қилиш учун коррупцияга қарши курашиш “комплаенс-назорат” тизимини бошқариш бўлимларига улаш;

- қурилиш, таъмирлаш ва хизматлар кўрсатиш соҳалари учун ажратилган маблағлар ўзлаштирилишининг олдини олиш учун ташкилот ва муассасаларда юридик ва жисмоний шахслар билан тузилаётган шартномаларни ҳар чоракнинг якунида ички аудиторлик хизматлари билан ҳамкорликда ўрганиш ва натижаси бўйича маълумотларни вазирлик даражасида муҳокама қилиб бориш;

- касбий (ижодий) имтиҳонларни Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида жойлашган ҳамда соҳаси турдош бўлган олий таълим муассасалари ходимлари томонидан муассаса ҳудудида қабул қилмасликка эришиш;

- талабаларни ётоқхоналарга жойлаштириш бўйича ягона электрон платформани жорий этиш ва вазирлик назоратини таъминлаш;

- коррупциявий ҳолатларнинг олдини олиш, талабалар ва педагог ходимларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини янада юксалтириш ҳамда коррупцияга нисбатан тоқатсизлик муносабатини шакллантиришга қаратилган тадбирларни амалга оширишда кенг жамоатчилик назоратини кучайтириш;

- тизимда коррупцияга қарши курашиш бўйича амалга оширилаётган ишларнинг таъсирини кучайтириш мақсадида ҳар бир аниқланган коррупциявий ҳолатлар бўйича кўрилган чоралар хусусидаги якуний маълумотлар билан жамоатчиликни, биринчи навбатда, олий таълим муассасалари талаба-ёшлари ҳамда жамоасини таништириб бориш тизимини йўлга қўйиш;

- тизимда коррупцияга қарши  курашиш  соҳасида  олиб борилаётган  ишлар давомида аниқланган ҳолатлар бўйича кўрилган чораларни олий таълим муассасаларининг расмий веб-сайтларида ҳамда оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларда кенг ёритиб бориш.

- таълим жараёнида очиқлик ва шаффофликни таъминлаш мақсадида талабаларнинг ота-оналари, оммавий ахборот воситалари ва жамоатчилик вакиллари иштирокида факультетлар кесимида коррупцияга қарши курашиш соҳасида олиб борилаётган ишлар бўйича ўқув йилида камида бир маротаба “Очиқ эшиклар куни” тадбирларини ўтказишни жорий этиш;

- коррупцияга қарши кураш мавзусида ҳуқуқ-тартибот идоралари, кенг жамоатчилик вакиллари иштирокида ўтказилаётган учрашувлар, давра суҳбатлари ва бошқа профилактик тадбирларнинг таъсир даражасини ошириш;

Шунингдек, тизимда

коррупциявий омиллар сақланиб қолаётганлиги ва коррупциявий ҳуқуқбузарликлар содир этилаётганлигини инобатга олиб, қуйидагилар тавсия этилади:

- вазирлик марказий аппаратида Комплаенс-назорат ва коррупцияга қарши курашиш бўлими штатлари сонини кўпайтириш (ҳозирда 2 нафар штат мавжуд);

- талабаларни хорижий давлатларга ўқишга юборишга ихтисослашган консалтинг фирмаларига вазирлик томонидан лицензия бериш ва назорат қилиш тартибини жорий қилиш;

- электрон мурожаат тизими ҳамда талабалар фикрини ўрганиш бўйича қайта алоқа (фидбэк) тизимини кенг жорий этиш;

- давлат харидлари ва рақобатга оид қонун ҳужжатлари талабларига қатъий риоя қилинишини таъминлаш ҳамда иштирокчиларнинг таклифларини баҳолашда фақатгина олдиндан эълон қилинган мезонларга асосланиш;

- коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашиш бўйича амалдаги қонунчилик ҳужжатларининг мазмун-моҳиятини соҳа ходимларига кенг тушунтириш;

- олий таълим муассасаларининг коррупцияга қарши курашиш ва комплаенс-назорат хизмати ходимларини ўқитиш ва малакасини ошириш;

- соҳани рақамлаштиришни янада кенгайтириш орқали қоғозбозлик, бюрократия ва коррупцияни кескин қисқартириш.

Коррупцияга қарши курашиш агентлиги

Ахборот хизмати